Οικονομία και Ηθική.

Εγωισμός και Υπόληψη (απο τα σημερινά ΝΕΑ) του Βασίλη Καραποστόλη*

Στον πυρήνα της οικονομικής κρίσης αναγνωρίζουν πλέον όλο και περισσότεροι το ηθικό πρόβλημα. Βλέπουν ότι ο εγωισμός αφού κατάφερε να οικοδομήσει ένα καθεστώς σε πλανητικό επίπεδο, ο ίδιος το γκρέμισε με την υπερβολή του παρασέρνοντας στην καταστροφή κι εκείνους που δεν ήταν τόσο διψασμένοι για χρήμα και δύναμη. «Μην κάνεις στους άλλους αυτό που δεν θα ήθελες να σου κάνουν». Ο παλιός ηθικός κανόνας παραμερίστηκε τόσο γρήγορα και εύκολα όσο κι εκείνες οι ακόμη παλαιότερες αρχές περί εγκρατείας και σωφροσύνης που στα σχολεία και τα πανεπιστήμια προκαλούσαν συνήθως αμηχανία ή χασμουρητά.
Τι σχέση είχε αυτή η φλυαρία περί αρετών με τον πόθο που έβραζε στο νεανικό αίμα; Ενώ οι δάσκαλοι μιλούσαν για το «μέτρον», οι ακροατές τους μετρούσαν τις μέρες που έμεναν μέχρι να εξορμήσουν στον κόσμο και να δρέψουν τις απολαύσεις που πίστευαν ότι είναι η ουσία του. Γιατί οι διαδόσεις αυτό έλεγαν. Αυτό διαφημιζόταν κάθε μέρα και αυτό απέφευγε να το διαψεύσει ή να το διορθώσει η οικογένεια. Μέσα στις αίθουσες των σχολείων μύριζε ένας αλλόκοτος ασκητισμός. Έξω απ΄ αυτές πλανιόταν το άρωμα μιας υπόσχεσης, μιας επερχόμενης ηδονής. Οι γονείς δεν τολμούσαν να πουν στα παιδιά ότι αυτή η ηδονή ήταν περιτυλιγμένη με χαρτονομίσματα και ότι πιθανόν αν άνοιγε κάποιος τη συσκευασία θα έβρισκε πάλι χαρτονομίσματα κι ούτε ίχνος ηδονής. Ένας χάρτινος κόσμος περίμενε τους μικρούς ανυπόμονους που μεγάλωναν με την προσδοκία του πρώτου τους μισθού. Ώσπου ήρθε αυτή η ώρα και τότε όλα κατέρρευσαν. Πολύ πριν ηχήσει ο παγκόσμιος συναγερμός της κρίσης η απογοήτευση είχε κιόλας υποσκάψει τη θέληση και τη φιλοδοξία της νέας γενιάς που διαπίστωνε ότι κάποιοι αόρατοι και αδίστακτοι της είχαν κόψει τον δρόμο. Μπροστά της ορθωνόταν η απληστία ορισμένων, η οποία δεν ήταν πια ένα πάθος, ήταν μια μέθοδος ολοκληρωτική. Μέσα στο πρόβλημα επομένως η οικονομία και η ηθική συνδέονταν άρρηκτα. Αλλά πώς ν΄ αντιδράσει κανείς σ΄ ένα διπλό πρόβλημα όταν έχει μάθει να σκέφτεται μόνο τη μία του όψη; Σκεφτόμαστε μόνο την οικονομία αφήνοντας στην άκρη την ηθική, επειδή μ΄ αυτήν φοβόμαστε ότι θα πελαγώσουμε ακόμη περισσότερο, ότι θα μπερδευτούμε ανάμεσα στο τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται, στο τι σημαίνει αθωότητα και τι ενοχή. Η εξέταση του καλού και του κακού προκαλεί ένα χάος χειρότερο και από το οικονομικό! Οπότε μακριά από τις περιττές σκοτούρες, αρκούν οι μπελάδες που αφορούν τον βιοπορισμό. Η εποχή μας θέλει να απλοποιήσει τα πράγματα, να απωθήσει τα διλήμματα, να προωθήσει τη δράση.
Να όμως που η δράση σκοντάφτει. Η οικονομική κρίση ξέσπασε και αναγκαστικά τα ερωτήματα επιστρέφουν. Τι αξίζει πραγματικά στη ζωή; Τι είναι σημαντικό και τι ασήμαντο; Τι πάει να πει «αξία»; Όσο κι αν ο ρεαλισμός του ποδαριού προσπάθησε να τα παρακάμψει, τα ζητήματα της ευθύνης, της επιλογής και της απόφασης επανέρχονται για να αναστατώσουν τις συνειδήσεις.
Όλοι λοιπόν διαμαρτύρονται για τη διαφθορά. Είναι, λένε, ένα δίχτυ απλωμένο παντού. Πρόκειται πάντως για ηθικό πλέγμα και σαν τέτοιο δεν κόβεται βέβαια με νομοθετικά ή διοικητικά ψαλίδια. Το ηθικό ζήτημα δεν αντιμετωπίζεται παρά μόνο με την ηθική. Ή, για να το πούμε με μια έκφραση που κι αυτή θεωρείται ξεπερασμένη στις φιλελεύθερες και μεταμοντέρνες μέρες μας, με την «ηθική αγωγή». Αγωγή σημαίνει να πουν, για παράδειγμα, οι γονείς και οι δάσκαλοι στα παιδιά ότι η εντιμότητα δεν είναι μια επινόηση των φιλοσόφων ή των κατηχητών, είναι μια εμπειρία που μπορεί να προσφέρει εσωτερική σταθερότητα, δύναμη κι ακόμη ένα είδος χαράς απ΄ αυτές που δεν σβήνουν το επόμενο λεπτό.
Εάν όμως μπορεί να έρθει πραγματικά χαρά από μια τέτοια στάση, τότε η εντιμότητα δεν είναι αυτό που φοβούνται οι νεώτεροι: μια στέρηση δηλαδή, ένα αποτράβηγμα από το παιχνίδι του κόσμου. Το να προσπαθεί κάποιος να είναι έντιμος δεν είναι στέρηση, είναι επιλογή που κάτι αποφέρει και κάτι άλλο το θυσιάζει αναγκαστικά. Αποφέρει μήπως μόνο την ήσυχη συνείδηση και τον αδιατάρακτο ύπνο του δικαίου ή και κάποια αναγνώριση; Παλιά αυτό το έλεγαν υπόληψη. Είναι άραγε δυνατό να ξανάρθει στο στόμα μας αυτή η λέξη; Και μπορεί η πολιτεία να στηρίξει και να επιδοκιμάσει εμπράκτως εκείνους τους λίγους που δεν θέλουν να ντρέπονται κρυφά για τον εαυτό τους;

*Ο Βασίλης Καραποστόλης είναι καθηγητής Πολιτισμού και Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών