Πολιτική εκπροσώπηση για έναν κόσμο σε παγκοσμιοποίηση

Richard Falk *
Ο παγκοσμιοποιημένος κόσμος απαιτεί νέους τρόπους πολιτικής εκπροσώπησης και συμμετοχής. “Θα μπορούσαμε ν’ αρχίσουμε καλώντας όλα τα εθνικά κοινοβούλια να ορίσουν ένα μέλος που να εδρεύει με συμβουλευτική ιδιότητα στο αμερικανικό Κογκρέσο και που να έχει δικαίωμα ψήφου μόνο όταν το υπό συζήτηση θέμα έχει επίδραση στο κράτος του”, προτείνει ο Richard Falk.
Λαμβάνοντας υπόψη τα κριτήρια στα οποία πρέπει να ανταποκρίνεται μια δημοκρατία για να είναι αποτελεσματική σύμφωνα με τις τρέχουσες πραγματικότητες της παγκόσμιας τάξης, δεν μπορούμε πλέον να σκεφτόμαστε μόνο με τα βεστφαλικά σημεία αναφοράς για τις εδαφικές κοινότητες όπως αυτές ορίζονται από τα διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορα. Οι περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο στερούνται πλήρως πολιτικών δικαιωμάτων και ισχύος καθώς δεν μπορούν να ψηφίσουν ή να συμμετάσχουν με κάποιο άλλο τρόπο στις εκλογές και τις πολιτικές διαδικασίες που διαμορφώνουν προς το καλύτερο ή το χειρότερο τις μοίρες τους. Η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών μέσα από τις πράξεις ή την απραξία της ρίχνει άμεσα τον ίσκιο της σε όλες ουσιαστικά τις κοινωνίες και όσες δέχονται αυτή την επίδραση είναι άνευ φωνής ή διεξόδου. Μέχρι να αντιμετωπιστεί αυτός ο βασικός παράγοντας, η διαδικασία αναζήτησης της παγκόσμιας δημοκρατίας δεν μπορεί να πάει πολύ μακριά. Όλοι μας ζούμε όλο και περισσότερο σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο και αν επιζητούμε δημοκρατική διακυβέρνηση, τότε χρειαζόμαστε νέους τρόπους πολιτικής εκπροσώπησης και συμμετοχής που να καθορίζονται, τουλάχιστον μερικώς, από εξω- εδαφικά κριτήρια.
Όσο μεγαλύτερη είναι η επίδραση εξωτερικών πολιτικών παικτών, τόσο πιο σημαντικό είναι να αναλογιστούμε ξανά τον τρόπο με τον οποίο οι κυρίαρχες αντιλήψεις εκπροσώπησης μπορούν να απαλλαγούν από εδαφικά κριτήρια έτσι ώστε να συνδεθούν αποτελεσματικά με την πολιτική εκπροσώπηση. Η επιβεβαίωση της πρόκλησης που αντιμετωπίζει η δημοκρατία εκφράστηκε στην προηγούμενη δεκαετία ή περίπου μέσα από την αυξανόμενη ανησυχία για την απάθεια των ψηφοφόρων που πηγάζει, μεταξύ άλλων παραγόντων, από την « χωρίς επιλογές δημοκρατία».Αυτή η αντίληψη έμοιαζε να προέρχεται από τις τάσεις των κυριότερων πολιτικών κομμάτων να συγκλίνουν γύρω από μια δέσμη πολιτικών που ανταποκρίνονται στις προτεραιότητες του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Ωστόσο, ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας έφερε στην επιφάνεια άλλες ανησυχίες, ιδίως μια ευαισθητοποίηση έναντι της υπερεθνικής βίας είτε αυτή προέρχεται από μη κρατικούς παίκτες είτε από ένα παγκοσμιοποιημένο κράτος. Η βία των μη κρατικών παικτών, ανεξάρτητα πόσο σοβαρή είναι, πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα είδος «εγκλήματος» και όχι ως «πόλεμος», αλλά οι πολιτικές του παγκοσμιοποιημένου κράτους πρέπει να υπόκεινται σε δημοκρατικό έλεγχο στο επίπεδο μιας παγκόσμιας πολιτικής. Για να μπορέσουμε έστω να το φανταστούμε, θα πρέπει να σκεφτούμε ποιοι τρόποι εκπροσώπησης θα επέτρεπαν στους λαούς του κόσμου να είναι και να νιώθουν συνδεδεμένοι με εξω- εδαφικές διαδικασίες αποφάσεων που επηρεάζουν την ασφάλεια και τη βιωσιμότητά τους.
Η πολιτική συμμετοχή δεν επιδρά στις πολιτικές
Όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, και ανεξάρτητα από το πόσο αυτό αναγνωρίζεται, η αντικειμενική κατάσταση των περισσότερων ανθρώπων στον κόσμο είναι ότι υφίστανται νέα καθεστώτα με δυνητικά καταστροφικό αυταρχισμό, αυτή τη φορά σε πεδίο παγκόσμιο και με απειλητική προοπτική, που εκπορεύεται από διάφορα σημεία αναφοράς, αλλά ειδικότερα από τα κυβερνητικά στρατηγεία των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ουάσιγκτον. Η τάξη του κόσμου, όπως την ξέρουμε, διαμορφώνεται κυρίως σήμερα από τους μεγάλους στρατηγικούς σχεδιασμούς της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών, με επιπτώσεις ζωής και θανάτου σε πολλές κοινωνίες, ιδίως στη Μέση Ανατολή. Εξαιτίας της κατανομής της στρατιωτικής βίας στον κόσμο και της προκλητικής, σε γενικές γραμμές, στάσης της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών σε ό,τι αφορά στο διεθνές δίκαιο, δεν υπάρχουν εμπόδια στην πορεία μιας απόφασης για την έναρξη πολέμων ή τη χρήση πυρηνικών όπλων. Η ψήφος στις εθνικές εκλογές δεν διασφαλίζει πλέον ούτε εδαφική ασφάλεια, καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες αξιώνουν να αγνοούν την κυριαρχία κατά την καταδίωξη υπόπτων για τρομοκρατία ή άλλων εχθρικών στοιχείων. Επομένως, η συνεχιζόμενη αποκλειστική προσήλωση σε βεστφαλικές διευθετήσεις υπονομεύει τη δημοκρατική υπευθυνότητα με δύο τρόπους. Πρώτον, δεν παρέχονται τρόποι πολιτικής εκπροσώπησης που να μπορούν να επιδρούν σε πολιτικές που ακολουθούνται από έναν ηγεμονικό παίκτη. Δεύτερον, τα υποτελή κράτη, ακόμη κι αν είναι δημοκρατικά συγκροτημένα, δεν μπορούν πλέον να είναι σίγουρα ότι η εδαφική κυριαρχία τους δεν θα παραβιαστεί από έναν ηγεμονικό παίκτη. Κατά συνέπεια, οι πολίτες δεν μπορούν να ασκήσουν αποτελεσματικό δημοκρατικό έλεγχο στην ίδια τους την πολιτική μοίρα, μέσα στο ίδιο τους το κράτος, ανεξάρτητα από το πόσο γνήσια αφοσιωμένη στη δημοκρατική διακυβέρνηση είναι η βεστφαλική εδαφική κοινότητα.
Εάν λοιπόν θέλουμε να πάρουμε σοβαρά τους στόχους και το ήθος της δημοκρατίας, δεν θα πρέπει πλέον να αρκεστούμε στη λογική μιας πολιτικής δημοκρατίας ενσωματωμένης σ’ έναν βεστφαλικό κόσμο αποτελούμενο από κυρίαρχα κράτη. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ένας τέτοιος κόσμος δεν υπήρξε ποτέ, σήμερα όμως μ’ αυτό το είδος της παγκόσμιας κυριαρχίας που ασκούν οι Ηνωμένες Πολιτείες, η αναντιστοιχία μεταξύ της γεωγραφίας των κρατών και της γεωγραφίας της εξουσίας είναι τόσο σημαντική που υπονομεύει την κατανόησή μας για τη φύση της πολιτικής δημοκρατίας. Για να αντιδράσουμε σε αυτή τη συγκυρία πρέπει να αρχίσουμε να αισθανόμαστε, να σκεφτόμαστε και να ενεργούμε ως παγκόσμιοι πολίτες και ως πολίτες-οδοιπόροι. Αγαπώντας πάντα τη χώρα μας, πρέπει να πάψουμε να έχουμε αυτή την τάση αποκλειστικής αφοσίωσης σε μια συγκεκριμένη περιοχή, που γέννησε καταστροφικά εθνικιστικά συναισθήματα του τύπου «το έθνος μου δίκαιο ή άδικο, το έθνος μου». Ένα ανάλογο, τυφλά εθνικιστικό, σύστημα αξιών καλλιεργήθηκε συνειδητά από κυρίαρχα κράτη στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, με αυξανόμενα καταστροφικές συνέπειες. Πρέπει να υπερβούμε αυτόν τον στενό, εδαφικό πατριωτισμό και να συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικό είναι να υιοθετήσουμε ένα ήθος ανθρώπινης αλληλεγγύης που θα μπορούσε να γεννήσει το πνεύμα και την πραγματικότητα ενός «κοσμοπολίτικου πατριωτισμού»
Ασύμμετρη παγκοσμιοποίηση
Σ’ αυτό το σημείο, πρέπει να θέσουμε το ακόλουθο ερώτημα με την έννοια του επείγοντος: « Πότε η πολιτική παγκοσμιοποίηση θα αρχίσει να συμβαδίζει με την οικονομική παγκοσμιοποίηση;» Τα παγκόσμια αγαθά και οι ιδιότητες των πλούσιων και ισχυρών πρέπει να κατανεμηθούν πιο δίκαια στους φτωχούς και περιθωριακούς. Ένα σωστό πρώτο βήμα θα ήταν να ανταποκριθούν, σε πρώτο στάδιο, σ’ αυτή την πρόκληση οι Ηνωμένες Πολιτείες. Μόνες μεταξύ κρατών οι Ηνωμένες Πολιτείες συμπεριφέρονται ως παγκόσμιο κράτος και όχι ως παραδοσιακό κυρίαρχο έθνος που περιορίζει τους νόμους του στο πλαίσιο της εδαφικής κυριαρχίας του. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αρκετές εκατοντάδες στρατιωτικές βάσεις σε περισσότερες από 60 χώρες, ναυτικές δυνάμεις σε όλους τους ωκεανούς, περιφερειακές στρατιωτικές διοικήσεις που καλύπτουν τον πλανήτη, συμπεριλαμβανομένης της επικράτειάς τους, και επενδύουν πολλά για την επίτευξη της εποπτείας της κυριαρχίας τους από το διάστημα. Πραγματικά δεν είναι υπερβολή να αναγνωρίσουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες ως το πρώτο παγκόσμιο κράτος στην ιστορία και να επισημάνουμε ότι αυτή η πραγματικότητα έχει σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις για το μέλλον της δημοκρατίας.
Εάν μια μη εδαφική λογική αποδέχεται τη ΝΑΦΤΑ για το εμπόριο και το χρήμα, γιατί να μην αρχίσουμε να σκεφτόμαστε με μη εδαφικά κριτήρια για την ευημερία και την αυτοδιάθεση των λαών του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης, ως πρώτης κίνησης, μιας πιο περιφερειακής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας; Εμείς, στη βόρεια Αμερική, ας προτείνουμε τουλάχιστον μια επαναστατική ενέργεια, την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων κατά φάσεις σε αυτούς που δέχονται την επίδραση της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών, χωρίς να είναι πολίτες. Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε επιτρέποντας στους Καναδούς και τους Μεξικάνους να ψηφίζουν στις αμερικανικές εκλογές, αργότερα στις ευρωπαϊκές και τελικά να δώσουμε πλήρη ή μερική ψήφο σε όλους τους λαούς του κόσμου. Είναι περιττό να επισημάνουμε ότι αυτή η γραμμή σκέψης χαρακτηρίζεται εύκολα ως «ουτοπική» και, κατά συνέπεια, εύκολα απορρίπτεται. Θα μπορούσαμε επίσης ν’ αρχίσουμε με μεγαλύτερη μετριοπάθεια καλώντας όλα τα εθνικά κοινοβούλια να ορίσουν ένα μέλος που να συμμετέχει με συμβουλευτική ιδιότητα στο αμερικανικό Κογκρέσο, έχοντας δικαίωμα ψήφου μόνο όταν το υπό συζήτηση θέμα έχει επίδραση στο κράτος του. Ακόμη περισσότερο, κάθε περιοχή θα μπορούσε να εξουσιοδοτηθεί να επιλέγει έναν περιφερειακό εκπρόσωπο που να συμμετέχει στις συναντήσεις του αμερικανικού υπουργικού συμβουλίου, με δικαίωμα ψήφου όταν τα όποια θέματα έχουν επίδραση στην περιοχή την οποία εκπροσωπεί.
Ανοικοδομώντας τη δημοκρατική ζωή
Ας εμπιστευτούμε όμως τη φαντασία μας για να οραματιστούμε την αποδοχή αυτού του τρόπου ανοικοδόμησης της δημοκρατικής ζωής. Ας υποθέσουμε μάλιστα ότι, ως αποτέλεσμα ενός πολιτικού θαύματος, τέτοιες εκλογικές διαδικασίες γίνονταν υπαρκτές, τουλάχιστον στο δυτικό ημισφαίριο. Από μια τόσο πλεονεκτική θέση, δεν θα ήταν πλεόνασμα πίστης να σκεφτούμε πως ένα τέτοιο πρότυπο εξω- εδαφικής εκπροσώπησης και συμμετοχής στις αμερικανικές εθνικές εκλογές θα παρήγαγε πιο μετριοπαθείς ηγέτες με πιο κοσμοπολίτικη αντίληψη κι ότι αυτό, με τη σειρά του, θα παρήγαγε μια πιο νομιμοποιημένη βάση για την αμερικανική εξωτερική πολιτική. Συμπεραίνω, ίσως επειδή το εύχομαι, πως αν ποτέ μια τέτοια καινοτομία εφαρμοζόταν, έστω μερικώς και σε πειραματική βάση, τότε θα ήταν πιο πιθανό να υιοθετήσει ένα κοσμοπολίτικο όραμα ο επόμενος Αμερικανός πρόεδρος παρά οι μελλοντικοί νικητές εκλογικών αναμετρήσεων, στην περίπτωση που συνεχίσουμε να στηριζόμαστε στις βεστφαλικές αντιλήψεις για την πολιτική κοινότητα, ένα εκλόγιμο εκλογικό σώμα και μια εδαφικά καθορισμένη έννοια εκπροσώπησης. Είναι πιο πιθανό η πολιτική να νομιμοποιηθεί από τους λαούς του κόσμου εάν διαπιστωθεί ότι προέρχεται από συμμετοχικές διαδικασίες που λαμβάνουν υπόψη τα γεωπολιτικά όπως και τα εδαφικά σύνορα.
Ας προχωρήσουμε πιο πέρα στη φαντασίωση μιας παγκόσμιας πολιτείας αφιερωμένης στην υλοποίηση δημοκρατικών αξιών. Ας υποθέσουμε ότι ολόκληρος ο κόσμος θα είχε τη δυνατότητα να ψηφίσει για τους μελλοντικούς Αμερικανούς προέδρους. Μπορεί να αρχίζαμε τότε να αναπτύσσουμε το είδος των πολιτικών εκστρατειών και ηγεσίας που χρειαζόμαστε στον 21ο αιώνα για να ανταποκριθούμε με σοβαρότητα στα πιο πιεστικά προβλήματα του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της φτώχειας, του φαινόμενου του θερμοκηπίου, του πολιτικού και θρησκευτικού φανατισμού, της πολιτισμικής μισαλλοδοξίας, της αναποτελεσματικής παγκόσμιας διακυβέρνησης. Ασφαλώς, η άσκοπη ονειροπόληση δεν μας οδηγεί πολύ μακριά, εδώ που βρισκόμαστε όμως πώς αλλιώς μπορούμε να προχωρήσουμε; Νομίζω πως σ’ αυτούς τους επικίνδυνους καιρούς πρέπει ν’ ακούμε πιο προσεκτικά από άλλοτε προτάσεις που μοιάζουν τόσο έξω απ’ το «κουτί» ώστε φαίνονται επιπόλαιες. Αυτό που έχει τώρα στο «κουτί» της η πολιτική δημοκρατία μοιάζει πολύ αποκαρδιωτικό και μας οδηγεί με βεβαιότητα σε δρόμους που ενέχουν τον κίνδυνο μιας συλλογικής καταστροφής για την ανθρωπότητα ως σύνολο. Γι’ αυτό και μόνο το λόγο θα ήταν ανεύθυνο να απορρίψουμε ακόμη και εξωφρενικές προτάσεις για αλλαγή, εμμένοντας στην αδυναμία υλοποίησής τους . Σ’ αυτή τη στιγμή της ιστορίας, η υπόθεση της παγκόσμιας δημοκρατίας είναι για μένα ακαταμάχητη, ακόμη κι αν η πρακτική εφαρμογή της μοιάζει προς το παρόν τόσο απόλυτα ανέφικτη. Αποτελεί καθήκον των παγκόσμιων πολιτών και των πολιτών-οδοιπόρων να καλύψουν όσο πιο γρήγορα γίνεται το ανθυγιεινό κενό ανάμεσα στην επιτακτική ανάγκη για παγκόσμια δημοκρατία και τις πολιτικές εγκαθίδρυσής της. Σ’ αυτό το στάδιο, μια τέτοια επιτακτική ανάγκη αποτελεί τουλάχιστον έκκληση στην πολιτική και ηθική φαντασία. Εκτός κι αν αρχίσουμε να φανταζόμαστε την παγκόσμια δημοκρατία σε μετα-βεστφαλική γλώσσα, δεν έχουμε ελπίδα να φτάσουμε στη γη της επαγγελίας.
Το εφικτό δεν ορίζει το πραγματικό
Μπορεί να αναθαρρήσουμε αν σκεφτούμε πόσο πιο φτωχή θα ήταν η πρόσφατη ιστορία αν η εξέλιξή της είχε παραμείνει πιστή στους περιορισμούς της κοινής αντίληψης για το εφικτό. Εάν το εφικτό όριζε το πραγματικό, οι περισσότερες από τις πραγματικά συναρπαστικές αλλαγές των τελευταίων είκοσι ετών θα είχαν απορριφθεί ως ανέφικτες, λίγο πριν μας εκπλήξουν όταν πράγματι συνέβησαν. Αρκεί να θυμηθούμε πως αυτοί που προφήτευαν την πτώση του τείχους του Βερολίνου μερικά χρόνια πριν συμβεί, το 1989, θεωρούνταν ονειροπαρμένοι. Το ίδιο ισχύει για όσους πίστευαν, ενάντια στους οιωνούς, ότι θα ζούσαν αρκετό καιρό ώστε να βιώσουν την εμπειρία της απελευθέρωσης της ανατολικής Ευρώπης από τον καταπιεστικό σοβιετικό ζυγό που υπήρχε από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Στη Νότια Αφρική, μόλις στα τέλη της δεκαετίας του ’80, οποιοσδήποτε προωθούσε το όραμα μιας Νότιας Αφρικής την οποία θα κυβερνούσε ο τότε φυλακισμένος Νέλσον Μαντέλα θα είχε αποπεμφθεί ως εκκεντρικός κάτοικος άλλου πλανήτη.
Με άλλα λόγια, το αδύνατο συμβαίνει ξανά και ξανά, μόνο όμως αν είμαστε αρκετά γενναίοι για να παλεύουμε ενάντια στους φαινομενικούς οιωνούς, έτσι ώστε να το κάνουμε να συμβεί. Αν λάβουμε υπόψη τις πολλές σοβαρές προκλήσεις εκεί έξω στον κόσμο, μόνο οι πολιτικές του αδύνατου μπορούν να μας δώσουν ελπίδα για το μέλλον. Πρέπει να εγκαταλείψουμε την αυτοπεριοριστική ιδέα της πολιτικής ως «τέχνης του εφικτού» και να δώσουμε στους ευφάνταστους εαυτούς μας την έννοια της πολιτικής ως «τέχνης του ανέφικτου», ή λιγότερο παράδοξα, της «αναζήτησης του αναγκαίου».
Ζούμε σε μια πολυεπίπεδη παγκόσμια πολιτεία η οποία υπόκειται σε μια γεωπολιτική μορφή παγκόσμιας διακυβέρνησης που στις μέρες μας δε δίνει μεγάλη προσοχή στις δημοκρατικές αρχές της συμμετοχής, της υπευθυνότητας και της νομιμότητας. Αυτή η διευθέτηση έχει πρακτικά ενσωματωθεί στο παγκόσμιο κράτος που διοικείται από την Ουάσιγκτον και αξιώνει για τον εαυτό του μια σειρά από μετα-βεστφαλικούς τρόπους δράσης. Οι υπάρχουσες μορφές δημοκρατικής υπηκοότητας εξακολουθούν να διαμορφώνονται από κρατικίστικες ιδέες και πρακτικές, εκτός, μέχρι ενός σημείου, στο εσωτερικό της περιφερειακής κυριαρχίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου μια ευρύτερη περιφερειακή πολιτεία έχει αποτελεσματικά απομακρύνει τον πόλεμο από τις εσωτερικές της σχέσεις και έχει θεσπίσει μορφές περιφερειακής δημοκρατικής συμμετοχής, ιδίως την περιφερειακή βουλή. Μια εναλλακτική οδός για να ανοίξουν οι αμερικανικές εκλογές σε μη εθνικούς απόντες ψηφοφόρους θα ήταν η καθιέρωση μιας παγκόσμιας βουλής λίγο πολύ στο πρότυπο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, που υπάρχει εδώ και αρκετές δεκαετίες. Για να αποκτήσει αξιοπιστία η παγκόσμια δημοκρατία χρειάζεται, πάνω απ’ όλα, να μάθουμε να σκεφτόμαστε, να αισθανόμαστε και να φανταζόμαστε έξω απ’ το βεστφαλικό «κουτί»!

*O Richard Falk είναι κάτοχος της έδρας Albert G. Milbank στο πανεπιστήμιο του Princeton και επισκέπτης καθηγητής στο τμήμα Διεθνών Σπουδών του πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, Santa Barbara. Μερικά από τα βιβλία του είναι Η Παρακμή της Παγκόσμιας Τάξης: Η Αμερικανική Ιμπεριαλιστική Γεωπολιτική (2004) και Θρησκεία και Ανθρώπινη Παγκόσμια Διακυβέρνηση (Palgrave, 2001).